Αρχιτεκτονική του Τουρισμού: Εξοχή - Super Paradise

Εφευρίσκοντας τον Παράδεισο

“Αναπλάθοντας τον Παράδεισο” είναι ο ελληνικός  τίτλο ενός βιβλίου του Edmund Keeley (πρωτότυπο: Inventing Paradise) που αφηγείται τις συνθήκες στις οποίες πλάστηκε η κυρίαρχη ιδέα της ελληνικότητας, περισσότερο από 80 χρόνια πριν. Η εφεύρεση αυτή έμελλε να καθορίσει όχι μόνο την αντίληψή μας για το τοπίο και το πολιτιστικό  μας υπόβαθρο, αλλά, αυτό τον ίδιο τον πολυεπίπεδο συλλογικό αυτοπροσδιορισμό της χώρας σε τέτοιο βαθμό ώστε σήμερα να θεωρείται απολύτως αυτονόητη.

Ακολούθως, ο δημόσιος προβληματισμός για το ελληνικό φυσικό και αστικό τοπίο παραμένει προσηλωμένος σε έναν παρελθόντα κόσμο ιδεών, σχεδιασμών και αντιπαραθέσεων, σε ένα προηγούμενο παράδειγμα και φαίνεται να επικαλείται νοσταλγικά ένα παραδείσιο παρελθόν όπου κυριαρχούσαν η υπαίθρια ζωή, η μικροκλίμακα και η κάθε λογής οικειότητα.

Αυτό το υπαίθριο παράδειγμα είχε πολλούς λόγους να μεσουρανεί για ένα πολύ μακρύ χρονικό διάστημα. Η κυριότερη αιτία της εξαιρετικής του μακροβιότητας και  της επιρροής του έγκειται στη μεγαλοφυΐα της σύλληψής του:  Κατάγεται από την εκπληκτική σύνθεση της έννοιας της ελληνικότητας από τη λογοτεχνική γενιά του '30. Ένα μέρος αυτής της σύνθεσης δόκιμα ερμηνεύθηκε από τους αρχιτέκτονες ως επίκληση ενός υπέροχου σχεδόν υπαίθριου βίου, φτωχού πλην τίμιου, μα συγχρόνως εξαιρετικά εκλεπτυσμένου πολιτιστικά και εξελιγμένου ιστορικά. Αν και κάπως απλουστευτική, η ερμηνεία αυτή αποτέλεσε τη γόνιμη ιδεολογική βάση, το κυρίαρχο επιστημολογικό παράδειγμα πάνω στο οποίο η ελληνική αρχιτεκτονική κινήθηκε έκτοτε, ενίοτε αντιθετικά αλλά πάντα σε αναφορά με τα ζητήματα που τοποθετούνταν στα πλαίσιά του.

Το παράδειγμα αυτό όχι μόνο έφερνε σε διάλογο τη σύγχρονη αρχιτεκτονική παραγωγή με την τοπική παράδοση, αλλά και μπορούσε να συνδέσει αυτή την παραγωγή με τις σημαντικότερες κεντρικές διεθνείς αναζητήσεις και τάσεις. Συγχρόνως αντανακλούσε το άγχος απέναντι στην μητρόπολη ενός, κατά καταγωγή, μη αστικού πληθυσμού.

Σήμερα αρκετές από τις συστατικές συνθήκες αυτής της σημαντικής σύλληψης έχουν παρέλθει. Κυριότερα, όμως, η ίδια η επικράτηση και η εξάπλωση του οράματος αυτού επέφεραν γρήγορα την έκπτωση της αξίας του: όπως κάθε πλεονάζων πόρος απαξιώνεται, έτσι κι αυτό πέρασε σταδιακά στην ευρεία κατανάλωση και τέλος στο γνώριμο ευτελισμό του τουριστικού προϊόντος. Η οικονομική χρεωκοπία του κράτους το 2010 και η επακόλουθη έκρηξη της πρόστυχης εμπορευματοποίησης του τομέα δείχνει να καθαρίζει οριστικά το πεδίο, αφενός προς μια πλήρη αποκαθήλωση αυτής της εύθραυστης πλέον σύνθεσης, αφετέρου προς τη θεμελίωση νέων αφετηριών για την αρχιτεκτονική της υπαίθρου, ένα νέο υπαίθριο παράδειγμα.

Αυτή τη χρονιά η έρευνα του εργαστηρίου θα επικεντρωθεί στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της υπαίθριας ζώνης που αντιλαμβανόμαστε με τη λέξη εξοχή.

Αντικείμενο εξαμήνου

Το εργαστήριο θα καταπιαστεί με την πιθανότητα να διερευνηθούν σχεδιαστικές αναθεωρήσεις, ανασυνθέσεις και εκ νέου επινοήσεις του παραδειγματικού χωρικού χαρακτήρα του "παραδείσου", μέσω μιας απλής αρχιτεκτονικής άσκησης: Το σχεδιαστικό αντικείμενο του μαθήματος είναι μια μικρή τουριστική εξοχική κατοικία. Η εξέλιξη του σχεδιασμού θα γίνει μέσα από μια διαδικασία συζήτησης στη βάση του προβληματισμού του μαθήματος και σε αναφορά στα ερευνητικά ερωτήματα που τίθενται. Η συζήτηση θα καταγραφεί σε ένα ελάχιστο κείμενο- θέση της κάθε ομάδας (max 150 λέξεις). Κείμενα και projects θα συρραφτούν στο τέλος του εξαμήνου με στόχο να σκιαγραφήσουν μια συλλογική προβληματική πάνω στο ζήτημα.

Δίκτυα, πόλη, ύπαιθρος

Τα δίκτυα που συγκροτούν τις υποδομές των πόλεών μας γίνονται ολοένα και πιο εκτεταμένα, πυκνότερα, ταχύτερα και αποτελεσματικότερα. Κατά κύριο λόγο η πολυεπίπεδη επικοινωνιακή κάλυψη και οι πολλαπλές συγκοινωνιακές επιλογές, αλλά και η διανομή της ενέργειας, του νερού και τα δίκτυα αποχέτευσης, απόρριψης, ανακύκλωσης διανύουν μία μοναδική ιστορικά περίοδο εξέλιξης, επέκτασης και υψηλής εξειδίκευσης. Ταυτόχρονα τα δίκτυα τείνουν να είναι διαρκώς πιο αόρατα, φιλικότερα, καθαρότερα -πιο άυλα. Ως αποτέλεσμα, η πόλη, συχνά σε πείσμα των ευγενέστερων αρχιτεκτονικών προθέσεων, αποκτά τη δυνατότητα να απομακρύνεται διαρκώς από το υλικά πυκνό πρότυπο του "αστικού ιστού" προς ολοένα και αραιότερες υλικά διατάξεις: από την κεντρική πόλη στις πολυκεντρικές διατάξεις, από τον ιστό στις εκτεταμένες λωρίδες -strips, από τις πόλεις στα προάστεια.

Συγχρόνως, τόσο το εύλογο αίτημα για μια λιγότερη τεχνητή ζωή, για μεγαλύτερη επαφή με το φυσικό στοιχείο και το πράσινο, όσο και η εξαιρετικά επείγουσα συνθήκη της κλιματικής κρίσης και των συναφών οικολογικών ζητημάτων έχουν αναζωπυρώσει τη λίγο-πολύ πάντοτε παρούσα διάθεση εξόδου από τις πόλεις και τη διερεύνηση των νέων δυνατοτήτων που μας παρέχονται για έξοδο από το αστικό.

Η ένταση του διπλού αυτού φαινομένου, των αναπτυσσόμενων δυνατοτήτων αφενός και της διογκούμενης επιθυμίας για εγκατάλειψη της αστικής πυκνότητας αφετέρου, έρχεται σε μια στιγμή που η κλασική αντίθεση μεταξύ πόλης και υπαίθρου δείχνει να περνάει αργά και σταδιακά, αλλά μάλλον σταθερά, σε μια νέα ιστορική φάση.

Είναι κοινός τόπος ότι η οικονομική, διοικητική και ιδεολογική χειραφέτηση των πόλεων από τη μεσαιωνική φεουδαρχία αποτελεί μια από τις θεμελιώδεις ιστορικές εξελίξεις για τη διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου. Έκτοτε οι πόλεις αποτέλεσαν τους αδιαμφισβήτητους πόλους κάθε μορφής νεωτερικότητας και εξέλιξης ενώ η ύπαιθρος, η επαρχία, η περιφέρεια, είχαν συνήθως δευτερεύουσα σημασία. Στον καπιταλισμό, το φαινόμενο της συσσώρευσης του πλούτου στις πόλεις είχε, θεμελιωδώς, στον αντίποδά του την φτώχυνση και την καθυστέρηση της υπαίθρου. Στις αρχές του 21ου αιώνα μεγάλο μέρος του πλανήτη μετασχηματίζεται πάνω σ' αυτές τις γραμμές, ενώ η προβλεπόμενη διόγκωση των αστικών πληθυσμών στον αναπτυσσόμενο κόσμο τα επόμενα χρόνια προβλέπεται να είναι εντυπωσιακή.  

Στις πλέον ανεπτυγμένες χώρες του Δυτικού κόσμου, όμως, αυτή η κλασική εικόνα της καθυστερημένης επαρχίας που φυλλοροεί προς τα ζωτικά και προοδευτικά αστικά κέντρα έρχεται σε σύγκρουση τόσο με την νέα αναπτυσσόμενη δυναμική της υπαίθριας ζώνης που τα νέα δίκτυα επιτρέπουν, όσο και με μια διαρκώς αναδυόμενη αίσθηση εκφυλισμού της αστικής ζωτικότητας.

Το δημοψήφισμα για το Brexit στη Βρετανία και η εκλογή του Trump στις ΗΠΑ συχνά ερμηνεύονται ως φαινόμενα μιας αντίστροφης κατεύθυνσης χειραφέτησης, αυτή τη φορά της μετανεωτερικής υπαίθρου από τις αστικές κυρίαρχες ελίτ- μια πρωτοφανής ιστορική στιγμή.

Εξοχή

Οι περιοχές που βρίσκονται στο επίκεντρο αυτών των μετασχηματισμών είναι οι κατοικήσιμες ζώνες όπου η παραδοσιακές αγροτικές δραστηριότητες για διάφορους λόγους καθίστανται παρωχημένες ενώ αρκετές νέες δραστηριότητες γίνονται εφικτές εξαιτίας της θέσης και της συνδεσιμότητας του τόπου. H φυσική ομορφιά του εν πολλοίς αδόμητου τοπίου, το κλίμα, η σχετική απομόνωση και η απόσταση από τα θορυβώδη κέντρα αποτελούν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του τόπου.

Πάθη

Από τη Μητρόπολη του Georg Simmel ως το Delirious New York η πόλη αποτέλεσε την κυρίαρχη πηγή της έκπληξης, της υπερβολής της ανατροπής και του συναισθήματος. Κι όμως, στα πλαίσια μιας τελικής αντιστροφής οι πόλεις μας εκπλήσσουν για μια τελευταία φορά μετατρεπόμενες ολοένα και περισσότερο σε ομοιογενείς κανονικοποιημένες και ασφαλείς μηχανές αξιών γης και κέρδους. Το gentrification εξοβελίζει τα ανθρώπινα πάθη εκτός πόλης. Η εξοχή δεν είχε ποτέ πάψει να είναι ένα πεδίο πάθους. Το εργαστήριο καλωσορίζει αυτή την προγραμματική εκτόπιση ως συγκροτησιακό παράγοντα στην αναζήτηση της ιδιαίτερης ευφυΐας της εξοχικής αρχιτεκτονικής.